ΚΡΗΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ
σκέψεις σχετικά με πολιτιστικές διαδρομές /περιηγήσεις στον ¨οθωμανικό¨ Δήμο Σφακίων, που με εδρα τον Βάμο ,κάλυπτε τις επαρχίες Σφακίων, Αποκόρωνα και Αγίου Βασιλείου
Για τον σύγχρονο περιπατητή, η επικοινωνία με τις αξίες της υπαίθρου ,ως πεπερασμένος τρόπος ζωής και τις αξίες της φύσης, ως αισθητική απόλαυση, εδώ θα μπορούν να ικανοποιούνται.
Η σκληρότητα του τοπίου που εκφράζεται μέσα από την αδρότητα των υλικών του και την απότομη εναλλαγή των καιρικών συνθηκών, η ερημιά αλλά και η ελάχιστη κατοίκησή του, η αυθεντικότητα των προϊόντων του και πάνω από όλα οι άνθρωποί του και οι ιδιομορφίες τους, αποτελούν το σταθερό ζητούμενο στον ποιοτικό τουρισμό.
Σε αυτή την ποιοτική διαφορά τοποθετείται ο Δημήτρης Πικιώνης: "εις την μορφωτικήν αξίαν της περιηγήσεως, όταν σκοπός της είναι η θρησκευτική κοινωνία με την φύσιν, η γνησία γνωριμία με το βαθύτερο πνεύμα μιας χώρας και ενός λαού".
Εδώ πρόκειται για το κείμενο της εισήγησης της “Αισθητικής Επιτροπής της Γενικής Γραμματείας Τουρισμού επί των αρχών επί των οποίων πρέπει να βασισθούν τα νομοθετικά μέτρα προασπίσεως της Αισθητικής της Χώρας εις τας Τουριστικάς Ζώνας”, της οποίας ο Πικιώνης υπήρξε μέλος.
Στη συνέχεια, προκαλεί τους αρχιτέκτονες, "υπερνικώντας την εύκολον μίμησιν και την έξιν των συμβατικών λύσεων που επεκράτησαν μέχρι τούδε εις όλους τους τόπους, να συλλάβομεν εν πνευματικόν και βαθύτατα ανθρώπινον περιεχόμενον του τουρισμού, αντάξιον του τόπου μας ."
Η πνευματικότητα στην οποία παραπέμπει ο Πικιώνης θεωρούμε ότι έχει εκτενώς περιγραφεί παραπάνω και είναι ευχάριστη έκπληξη ότι αναδεικνύεται πολλές δεκαετίες μετά, ως κυρίαρχο ζητούμενο, στους δύσκολους καιρούς όπου οδηγεί ο καπιταλισμός και η αχαλίνωτη δήθεν πρόοδος. Τέτοια προσέγγιση που από το μακρινό 1936 μέχρι σήμερα δεν υπολογίστηκε σοβαρά στον πυρήνα των σχεδιασμών του τουρισμού στην Ελλάδα, τώρα μπορεί να αποτελέσει τον βασικό τρόπο προσέγγισης στα νέα σχεδιαζόμενα δίκτυα επίσκεψης με περιβαλλοντικές διαστάσεις και παραμέτρους αειφορίας.
Η φύση και οι οικισμοί στην Κρήτη και ειδικά στα Σφακιά,(Επαρχία Λάμπης κ Σφακίων καλύτερα) μπορούν ακόμη να ανταποκριθούν στην ανάγκη διατήρησης της δεδομένης φυσιογνωμίας του τόπου, όταν τα αρνητικά παραδείγματα στην βόρεια ακτή είναι τόσο δεδομένα
¨Άραγε θα μας χαρισθεί το εύρημα, αν επισκεφθούμε τη χώρα των Ελλήνων, που συνεχίζει να υφίσταται, και χαιρετίσουμε τη γη της, τον ουρανό της, τη θάλασσα και τα νησιά της, τους εγκαταλελειμμένους ναούς και τα ιερά θέατρα;¨
Heidegger Martin, Διαμονές: Ταξίδι στην Ελλάδα, Κριτική, Αθήνα, 1998
Κρητικό Τοπίο
Η εξάρτηση του ανθρώπου από τη φύση είναι δεδομένη. Ο Χέγκελ αρχίζει τη Φαινομενολογία της Ιστορίας με ένα κεφάλαιο για τη «γεωγραφική βάση της παγκόσμιας ιστορίας», και επιχειρεί να προσδιορίσει την «φυσική τυπολογία της τοποθεσίας που συνδέεται στενά με το είδος και τον χαρακτήρα του λαού που γεννιέται από αυτό το έδαφος. Ο χαρακτήρας αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο οι λαοί εμφανίζονται και παίρνουν τη θέση τους στην παγκόσμια ιστορία» .
Μέσω της περιπλάνησης στο κρητικό τοπίο και του εντοπισμού του ίχνους της ανθρώπινης δραστηριότητας, ο επισκέπτης γίνεται μάρτυρας της ιστορίας του τόπου.
Μιάς ιστορίας η οποία, αν και καθόρισε τη μορφή και δομή της κοινωνίας σε παρελθόντα χρόνο, αποτελεί απαραίτητο εργαλείο ανάλυσης του παρόντος.
«Με τον όρο τοπίο νοείται ένα μέρος μιας γεωγραφικής περιοχής έτσι όπως αυτό γίνεται αντιληπτό από τους ανθρώπους, και του οποίου ο χαρακτήρας προκύπτει από τη δράση των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων, όπως και από τις αναμεταξύ τους αμοιβαίες επιδράσεις»
* Ορισμός της βασικής έννοιας του τοπίου όπως αυτή ορίζεται στην ευρωπαϊκή σύμβαση για το τοπίο Φλωρεντία, Οκτώβριος 2000
Εκείνο που συνιστά ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του κρητικού περιβάλλοντος, είναι η μεγάλη ποικιλία των γεωλογικών σχηματισμών. Σπήλαια, φαράγγια και οροπέδια αποτελούν βασικά συστατικά του κρητικού τοπίου (για τα ειδικά χαρακτηριστικά του κρητικού περιβάλλοντος βλ. Rackham et al. 2004: 33 - 40)
Είναι χαρακτηριστικό ότι στην Κρήτη έχουν καταγραφεί 5.200 σπήλαια και Καρστικοί σχηματισμοί, εκ των οποίων τα 3.100 έχουν δικό τους τοπωνύμιο. Η Κρήτη, άλλωστε, αποτελεί το νησί των 100 φαραγγιών, που με στενά και κατακόρυφα τοιχώματα τέμνουν το κρητικό ανάγλυφο, ξεκινώντας από τους ορεινούς όγκους και καταλήγοντας στη Θάλασσα.
Περιχαρακωμένοι στα σχεδόν απρόσιτα βουνά τους, καλυμμένα με μεγάλα στρώματα χιονιού οκτώ μήνες το χρόνο, δεν ανέχονται ανάμεσά τους κανέναν μωαμεθανό. Γίνεται αμέσως αντιληπτό οτι χώρος και άνθρωπος, στην εν λόγω συνύπαρξη, σμιλεύουν μια σχέση εξάρτησης καθώς το οχυρό και το καταφύγιο του ντόπιου είναι το χαρακτηριστικό φυσικό περιβάλλον. Χωρίς αυτό είναι εκτεθειμένος και ευάλωτος.
Ο φιλοπόλεμος αυτος λαός, χωρίς να δείχνει απροκάλυπτα ότι αγνοεί την επικυριαρχία του σουλτάνου, αυτοκυβερνάται και δεν υπακούει παρά μόνο στον δικό του καπετάνιο. Ο Σφακιανός είναι δραστήριος και φιλόπονος και θεωρείται ως ο καλύτερος ναυτικός του νησιού της Κρήτης.
Σε κανένα άλλο μέρος της Ελλάδας δεν διατηρήθηκε με τρόπο τόσο απόλυτο και ανόθευτο η αγάπη για την ελευθερία. Αυτή η μικρή γωνιά της γης, η σχεδόν άγνωστη στα υπόλοιπα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κατοικείται από τους μόνους ίσως περήφανους ανθρώπους που μπορούν επάξια να ονομάζονται Έλληνες
* Tancoigne, Πληροφορίες και βιώματα. Με τα παραπάνω λόγια περιγράφει ο περιηγητής Tancoigne τους κατοίους των Σφακίων λιγότερο από μια δεκαετία πρίν από την Επανάσταση του 1821.
Η εικόνα του ανυπότακτου, μαχητικού ορεσίβιου που σχεδόν αγνοεί τη σουλτανική εξουσία και τιμά την ελευθερία του περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο αγαθό επαναλαμβάνεται στα έργα των δυτικών περιηγητών της εποχής ενώ αποτελεί κλασικό μοτίβο και της ελληνικής ιστοριογραφίας.
* Βλ., π.χ., Siebere, Ταξιδεύοντας στη νήσο Κρήτη, 259. Bowring, Report on Egypt and Candia, 155. Olivier, Travels in the Ottoman Empire, τ.2, 209, 213. Παπαδοπετράκης Γρηγόριος, Ιστορία των Σφακίων, Αθήνα 1971, 192-193 και σποράδην. Ψιλάκης, Ιστορία της Κρήτης, 7-8. Κριάρης Κ. Παναγιώτης , Ιστορία της Κρήτης (νέα) από των αρχαιοτάτων μέχρι και καθ’ ημάς χρόνων, τ.2, Αθήνα 1931, 34-35, 102. Χατζιδάκης Ιωσήφ, Περιήγησις εις Κρήτην, Ερμούπολη 1881, 77-78. Μουρέλλος Ι.Δ., Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1931, 121-122.
το δίκτυο της καταστολής
Σκοπός των κουλέδων ήταν η πλήρης εποπτεία των περιοχών στις οποίες κτίζονταν. Πιο συγκεκριμένα στόχευαν στην αποκοπή της επικοινωνίας μεταξύ των επαναστατών των διαφόρων επαρχιών , την αποκοπή του ανεφοδιασμού τους από λιμάνια και ενδοχώρα αλλά και τη μόνιμη παρουσία στρατιωτών σε απομακρισμένες περιοχές.
Οι κουλέδες κτίσθηκαν σε υψηλούς λόφους, σταυροδρόμια, λιμάνια, περάσματα και οι φρουρές, που εγκαταστάθηκαν σ’αυτούς, είχαν αποστολή να κατασκοπεύουν κάθε κίνηση των επαναστατών στην περιοχή ευθύνης τους.
Η μεταφορά μηνυμάτων μεταξύ των φρουρών των μικρότερων κουλέδων ή με το κεντρικό στρατόπεδο –Κισλά- γινόταν με σαλπίσματα ή φωτιές (φρυκτωρίες) και αποσκοπούσαν στην έγκαιρη ενημέρωση για τυχόν επαναστατική δράση των κρητικών. Εν ολίγης στην αδιατάρακτη συνέχεια της οθωμανικής κατοχής.
Συγκεκριμένα η Κρήτη χωρίσθηκε από τρία σε πέντε τμήματα-νομούς (λιβά) οι διοικητές των οποίων ανέλαβαν την υποχρέωση και την ευθύνη της ανέγερσης των πύργων.
Τότε ιδρύθηκε ο νομός Σφακίων, που περιελάμβανε τις επαρχίες Αποκόρωνα, Σφακίων και Αγίου Βασιλείου με έδρα τον Βάμο.
«...Αλλού οι κουλέδες θα ‘τανε μεγάλοι, με μπαρουταποθήκες, με πετροκασέλες για τα γεννήματα και στέρνες για το νερό. Αλλού ένα πάτωμα, ότι να χωρούσε τη φρουρά, Ο ένας με τον άλλο, οι Λουλέδες θα ‘χανε συναγροίκηση με τις τρουμπέτες, για να βοηθιούνται, ώσπου να φτάσει η επικουρία από τον Κισλά που θα κτιζότανε σε κάθε επαρχία.
Οι Κρητικοί... κάμαν ό,τι μπορέσανε ν’ εμποδίσουνε το χτίσιμο. Ντουφεκούσαν ολημερίς τους γιαπτζήδες, γκρέμιζαν όπου τους βολούσε το χτήρι, χαλούσανε τ’ ασβεστοκάμινα, βάζανε φωτιά στ’ αγκάθια και τα χαμόδεντρα, που καίγαν οι ασβεστάδες.
Ο Τούρκος δεν πισωπάτησε. Έφερε από την πόλη Βουργάρους κι αρμένηδες κτιστάδες, γκρέμισε ρημοκλήσια να πάρει τις πέτρες τους κουβάλησε από μια μέρα δρόμο το νερό και την άμμο... Ο ένας πύργος βοηθουσε τον άλλο κι έπαιρνε τα μηνυματα του, να τα πάει παραπέρα στον Κισλά, όπου βρισκόταν κονεμένο το πολύ ασκέρι» (Παντελής Πρεβελάκης, Παντέρμη Κρήτη)
Γιάννης Χ. Χρηστάκης, Ιστορικά οχυρωματικά μνημεία της Κρήτης, Εκδόσεις Κρητικά Γράμματα, Αθήνα, 2004, σελ.46 47 Το ζήτημα των Κουλέδων στην Κρήτη μελετήθηκε από την Ασημάκη Ευσταθία, στα πλαίσια της ερευνητικής εργασίας στο τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πολυτεχνείου Κρήτης, με τίτλο εργασίας “ Ασημάκη Ευσταθία, Δίκτυο οθωμανικών οχυρώσεων τον 19ο αιώνα, Χανιά, Ιούνιος 2014” 48 Γιάννης Χ. Χρηστάκης, Ιστορικά οχυρωματικά μνημεία της Κρήτης, Εκδόσεις Κρητικά Γράμματα, Αθήνα, 2004, σελ.266 35
Κρητικό τοπίο και βιωματική εμπειρία
Το δίκτυο μονοπατιών αυτό, όχι μονο δίνει μία διαφορετική προσέγγιση σε οικισμούς και τόπους από αυτή του οδικού δικτύου αλλά και μια διαφορετική φιλοσοφία αντίληψης ενός τόπου. Εκεί που τα μονοπάτια των επαναστατών συναντούν τις διαδρομές των πεζοπόρων σε ένα περιβάλλον σεληνιακό, ασπίλωτο από τις σύγχρονες ανθρωπογενείς επεκτατικές τάσεις, μπορεί ο επισκέπτης πεζοπόρος να βιώσει την αδιαμφισβήτητη υπεροχή της φύσης, το αίσθημα του ατέρμονου, το ελάχιστο της ανθρώπινης ύπαρξης, το αίσθημα του Υψηλού.
